Хатын-Арынская сельская библиотека

Попов Валерий Николаевич сэһэниттэн

Александров Иван Парфеньевич суруйуута «Саллаат аҕата» сэһэн. Үһүс кинигэ.

Быһа тардыы

***

Валерий биир күн постан тахсан олордоҕуна «Малыш» диэн позывнойдаах

эдэркээн уол тиийэн кэллэ. Уол аата Арыйаан диэн сүүрбэ түөрт эрэ саастаах Нам улууһун Аппааны диэн дэриэбинэ уола.

Ыалдьыттаах киһи быһыытынан «Саллаат аҕата» уолга ас бэлэмнээн остуол тарта. Аһыы олорон уол мүччү-хаччы, өлө сыһа-сыһа тыыннаах хаалбыт мүччүргэннээх сырыыларыттан күлэ-күлэ кэпсээтэ.

Эдэркээн, Валерий бэйэтин уолаттарын саастыы «Малыш» уол кэпсээннэриттэн быһа тардан кэпсээтэххэ маннык: — Биирдэ кыһыл лиинийэттэн, аҕыс биэрэстэлээх сиргэ турар дэриэбинэттэн үһүө буолан ас ыла бардыбыт. Биир киһибит саҥа контракт баттаһан передовойга кэлбит, иккиспит «Старый» диэн позывнойдаах саастаах киһи. Дэриэбинэттэн аспытын-үөлбүтүн ылан баран, үрүһээктэргэ сүгэн төнүннүбүт. Сирбитин ортолоон ыраас сиргэ, бааһынаҕа тахсан хаамсан иһэбит. Мин брониктаахпын, каскалаахпын, анараа дьонум ыарахан диэн ылбатахтара. Түүҥҥү хараҥаҕа хаамсан истэхпитинэ рацияҕа, Үс камикадзе дрон сылдьар, сэрэниҥ – диэтилэр. Ол саҕана дрон сэриитэ саҥа үөдүйэн эрэр кэмэ. Сотору, Икки дрону сууллардыбыт, биир дрон эһиги диэки барда, сэрэниҥ, саһар сирдэ көрүнүн, — диэтилэр. «Старай» биһикки көрдөхпүтүнэ дрон кэннигэр баар уота көстөр.

— Биһиги диэки иһэр. Хайыыбыт? — диэн боппуруос таҕыста. Дрон чугаһаата.

— Бары ыһыллыахха! – диэн дьоммор хаһыытаан баран туора ыстанным. Ити кэпсээтэххэ уһун. Барыта аҕыйах сөкүүндэ иһигэр буолуо. Ыстанан да арааһа биэс хас миэтэрэни эрэ бэйэ бэйэ бэйэбититтэн тэйдибит быһыылаах, ортобутугар дроммут кэлэн түһэн эстэн дэлби барда. Үһүөн үс аҥыы суулуннубут.

Ойон турдум, онон-манан туппахтанан көрбүтүм бааһырбатахпын. Анараа дьонум эмиэ турдулар. Иккис дрон кэлиэ диэн саһар сир көрдүү төптөрү сүүрдүбүт. Кырдьаҕаһым сүүрэн иһэн, — Үрүһээкпин быраҕабын дуо? — диэн ыйытар.

— Бырах, бырах – диибин. Киһим доҕолоҥнуур. Тохтоон киһим ыстаанын өрө тардан көрбүтүм атахха табыллыбыт, хаана сүүрэ сылдьар.

— Бэрэбээскилиэххэ диэбиппин, суох, сүүрдүбүт – диэтэ. Ырааппатыбыт. Киһим тэмтээкэйдээн барда, онон сууллан хаалла. Жгут ылан атаҕын бааһын үрдүнэн тартым.

Кырдьаҕаһым, — Өлөн эрэбин – диэтэ. Сирэйэ-хараҕа кубарыйан барда.

Кэргэммэр маннык диэр диэн өлөн эрэр киһи быһыытынан бүтэһик тылларын элбэх ону-маны этэр. Үһүс киһибит куттанан хаалбыт, туора, кумуччу туттан олорор. Ол киһини кытары кэпсэтэр да бокуой суох. Дьэ киһибин санныбар сүгэн баран сүүр да сүүр. Биэс сүүс миэтэрэ сири туораары бэйэбинээҕэр улахан киһини сүгэн иһэбин. Хата хатыҥыр буолан арыый чэпчэки. Саһар сиргэ сүүрэн кэллим. Окуопаҕа түһээт жгуппун холкутата түстүм.

Рациянан, — У нас трехсотый, Старый умирает, — диэн этэ сатыыбын. Массыына билигин суох, онтуҥ үс чааһынан биирдэ тиийэр диэн буолла. Кырдьаҕаһым отой өлөн барда.

Жгуту хос тардаары аны быһа тардан кэбистим. Кылгас жгуту эрийэ тутан киһим атаҕар илиибинэн тутан олоробун.

Хата чугас, дэриэбинэ иһигэр массыынанан сылдьар «Вагнердар» рацияннан трехсотай диэни истэннэр сүүрдэн кэллилэр. Жгуттара суох эбит. Соннук кылгас жгуту илиибинэн туппутунан киһибин санчастка тиэртим. Тута систиэмэлээн, хаан кутан сонно Ростовка ыыттылар.

Аҕыс ый госпитальга сытан баран кырдьаҕаспыт передовойга төннөн кэлбитэ аҕыйах хонно.

***

Биир түүн утуйа сыттахпына ротнай ыҥырда. Тиийдим. Хас да киһи кэлэн кэпсээн бөҕөтө буола олороллор. Формалара, брониктара, каскалара, антидрон, тепловизор, үрүһээктэрэ эҥин сүрдээх. Барыта сабыс саҥа. Биһиэхэ, окуопа дьонугар холоотоххо халлаантан кэлэн түспүт голливут киинэтигэр көстөр курдук дьон. Бу олорон кэпсээннэрин тамаҕыттан, «Вагнер» ЧВК-лар эбитин өйдөөтүм. Уолаттар ол сири штурмнаабыппыт, бу сири ылбыппыт, кытаанах кыргаһыылары ааспыппыт диэн ротнайбытыгар кэпсииллэрин истэ олорон дьиҥнээх боевиктар бу сылдьаллар эбит диэн сөҕө санаатым. Хорсуннара да бэт эбит. Ууну-уоту ортотунан ааспыт дьон буоллаҕа.

Ротнай: Бу дьону «Марфополь» диэн дэриэбинэҕэ сирдээ – диэтэ. Биһигиттэн биэрэстэ курдук сир. Халлаан ытыс таһыгар ыас хараҥа. Бастаан баран хааман иһэбин. Дьонум хорсун сырыыларын кэпсээ да кэпсээ. Кэпсээннээх дьон эбит. Оннук хаамсан ыраас сиргэ, бааһынаҕа тахсан кэллибит. Эмискэ үрдүбүтүгэр камикадзе дрон баар буола түстэ. Антидрон эҥин холбуур кэлиэ дуо, куотуу буолла. Дрон миигин сырыста. Куотан иһэн дрон субу үрдүбэр тыаһа кэлбитигэр гранатаны иннибэр быраҕаары оҥостон диэн, төптөрү ыстанным. Бырахпата. Иккиһин сырсан кэллэ. Субу ситэн кэлэрин кытары эмиэ төптөрү ыстанным. Онон эмиэ успейдаабата. Бырахпата.

Биир уол хойуу талах быыһыгар тыас-уус бөҕө буолан барчалаан киирэр тыаһа иһилиннэ. Иккис уол эмиэ онно киһитин батыһан киирэ сатаата да кыайан киирбэтэ. Ол уолга, — Миигин батыс – диэн хаһыытаан баран чугас, аттыбытыгар турар дьиэҕэ куотан киирдим. Уолум эмиэ сырсан киирдэ. Дрон биһигини сүтэртээн гранататын ханна эрэ туора быраҕан, эһэн баран тыаһа сүтэн хаалла. Барда. Дьэ анараа киһибит саспыт сиригэр тиийдибит.

— Ханна бааргын – диэн хаһыытыы сатыыбыт. Киһибит саҥарбат. Өр оннук көрдөөн мучумаан буолла. Кэмниэ кэнэҕэс киһибит, — Я здесь, я здесь, не могу выбраться – диэн талахтар быыстарыгар саҥата иһилиннэ. Хойуу талах быыһыттан нэһиилэ дьэ таҕыста. Куотан киирэригэр тоҕу солоон түргэнник киирбитэ. Дьонум бу куоталларыгар аптамааттарын, брониктарын, каскаларын, үрүһээктэрин барытын тамнаан баран куоппуттар. Ытыс таһынар хараҥаҕа дьэ ол сэптэрин илии иминэн көрдөөһүн буолла. Аптамааттарын, антидроннарын, тепловизордарын син буллубут. Уоннааҕыларын көрдүү да сатаабатылар.

Тута телефон үрдүгэр түһэн ханна эрэ эрийэллэр.

— Чуть не умерли, — бөҕө буоллулар. Соннук дэлби өлө куттаммыт дьон кэннибэр хаамсан иһэн телефонунан тохтоло суох бу ааспыт быһылааннарын күүркэтэ-күүркэтэ онно-манна эрийэн кэпсээ да кэпсээ. Оннук батыһыннартаан дэриэбинэҕэ аҕаллым.

Бу биир кыра дрон диэн кыһыл лиинийэҕэ сытар дьоҥҥо күн аайы араас дрону көрсөр буолан аахсыллыбат, сыыһа туттаран этэҥҥэ тыыннаах хааллыҥ да тута умнуллар дьыала буоллаҕа. Төннөн иһэн «Вагнер» буойуттара сибилигин аҕай араас хорсун сырыыларын кэпсээн бөҕө буола испиттэрин уонна биир кыра дронтан, чыычаахтан куттанан өлө сыспыттарын саныы-саныы испэр күлээн.

Сарсыарда эрдэ баран хата быраҕалаан кэбиспит сабыс саҥа спальниктарын, брониктарын атахтаныахтарын иннинэ хомуйан кэллим.

***

Биир күн икки матасыыкылынан ас-уу ыла бардыбыт. Төннөн иһэбит. Ити сарсыарда биэс чаас саҕана. Марфополь таһыгар муостаҕа тохтоон киһибин инники ыыттым. Аҕыйах мүнүүтэ тура түһэн баран дьэ газтаан кэбистим. Газ да газ. Иннибэр куһуурдан иһэр уолу чугаһаттым. Көрө түспүтүм доҕоор, улахан баҕайы дрон миигин көрбүтүнэн көтөн иһэр эбит. Уруулбун эрийэ тутан биир дьиэ олбуоругар көтүтэн киирдим да матасыыкылбын быраҕан кэбистим. Дрон иһиирэн кэлэн отой үрдүбэр түһэ сатыыр. Туох баарбынан сүүрэн тиийэн подвал баарыгар ыстанан кэбистим. Подвал иккис ааннаах ол ааны аһа баттаан иһирдьэ ыстанан, сууллан, аллараа түһэр муостаннан төкүнүйэ-төкүнүйэ түһэн ортотугар биирдэ баар буола тустум. Онно утуйа сыппыт уолаттар соһуйан аптамааттарын харбыаласпытынан ойон турдулар, — Че случилос? – диэн ыйыталаһыы бөҕөтө буоллулар.

— Камикадзе – диибин. Үөһээҥи ааны көрөбүн. Камикадзе аанынан киирээри ыйылаан-ыйылаан баран сүтэн хаалла. Арааһа атын сыалы булан ону саайда быһыылаах. Тэйиччи баран тыас-уус бөҕөтө буолла.

***

Ол кэнниттэн биирдэ икки буолан биир матасыыкылынан бардыбыт. Эмиэ төннөн иһэбит. Түргэн баҕайытык көтүтэн истэхпитинэ эмиэ дрон сырсан иһэр эбит. Өйдөөн көрөөт уолбар, — Газуй, газуй, камикадзе догоняет – диибин. Уолум газ да газ. Дрон ситэн иннибитигэр таҕыста. Алларааннан киһи эрэ үрдүгүнэн көтө сылдьар. Үөһэннэн көппүтэ буоллар туораттан көрөн турар уолаттар аптамаатынан ытыалыа этилэр. Киһи эрэ үрдүгүнэн көтө сылдьар буолан биһигини табыахпыт диэн ыппатттар. Тоҕо эрэ миинэтин бырахпата. Биэс миэтэрэ курдук иннибитигэр киирэ сырытта. Арааһа иннигэр бырахтахпына биир эрэ киһини өлөрөбүн диэтэ быһыылаах. Биир быраҕыыннан иккиэммитин ылаары ойоҕоспутугар бырахта. Муҥунан көтөн иһэр матасыыкыл миинэ түһүөр дылы тэйэн биэрдэҕэ уонна эстэр икки сөкүүндэтэ биһиэхэ       тэйэргэ кыах биэрдэ, ыраах кэннибитигэр бырахпыт миинэтэ эстэр тыаһа иһиллэн ааста. Оскуолактар ситэн броникпар, каскабар биэртэлээтилэр. Хата куоттахпыт ол.

***

Бу иллэрээ күн эмиэ матасыыкылынан Марфопольга бардым. Тахсыыга, остановка аттыгар бүтэһик дьиэҕэ уу ылаары тохтоотум. Эмиэ камикадзе иһиирэн кэллэ. Сиирэ халты көтөн ааста. Дьиэҕэ куотан иһэн антидрон холбоотум. Дьиэҕэ сүүрэн киирдим да нөҥүө өттүгэр баар түннүгүнэн хайдах сүүрэн киирбиппинэн соннук бытаарбакка тиийэн аһаҕас түннүгүнэн таһырдьа ыстанан кэбистим. Сырсан киирэн дьиэ иһигэр эстиэ диэн оннук курдары аастым. Дрон тыаһын истэ сылдьабын. Ааҥҥа сырсан кэллэ да тыаһа сүтэн хаалла. Антидроҥҥа хаптаран суулунна быһыылаах. Үрдүбэр чыычаах турарын көрдүм, онон иккис камикадзены ыытыахтара диэн сэргэстэһэ турар сарай диэки дьиэбинэн хаххаланан сүүрдүм. Сарайым хаптаһын. Түннүгүнэн киирбэтин диэн мас туора уурталыы оҕустум. Рацияҕа иккис камикадзе эмиэ эн диэки барда диэтилэр.

— Бу хаптаһын дьиэни таах хампы түһэн өлөрөр – диэн аны чугас турар дьиэ диэки ыстанным. Камикадзеттан арыый урутаан тиийэн аһаҕас аанынан дьиэҕэ ыстанан кэбистим. Дрон тыаһа иһиирэн субу кэлэн баран дьиэҕэ ыстанаатым кытары өрө көтөн таҕыста быһыылаах тыаһа сүтэн хаалла. Бу киһи ситтэриэ суох диэн атын сыал көрдүү бардаҕа.

***

Манна саҥа кэлэн сылдьабыт. Окуопаҕа олордохпутуна биир дрон тиийэн кэллэ. Бары ыттахпытына табыах курдукпут. Рациянан, — Ытабыт дуо? – диэн ыйыттыбыт.

— Секреткэҕэ олороҕут, эһиги бааргытын өстөөххө биллэриэ суохтааххыт, ытымаҥ – диэтилэр. Маатыры бөҕө буоллубут. Дьэ, «Лисия нора» диэммитигэр ыстанныбыт. Мин хойутаан хаалан бүтэһик буоллум.

— Миэстэ баар дуо? – диэбиппэр киирбит уолаттар суох диэтилэр. Ыксал буолан Маклак үрдүгэр ыстанан кэбистим. Кулгаахпар өрбөх бүөлүү астым, айахпын атан баран сытабын. Дроммут үрдүбүтүгэр куугунуу турар. Ол аҕыйах сөкүүндэ буолуо да өлөн эрэбит диэбит киһиэхэ уһун да эбит. Арааһы бары санаатым.

Аттыбытыгар «Топ» гынан миинэ кэлэн түһэр тыаһа иһилиннэ. Дьиҥэ эстэр бириэмэтэ икки сөкүүндэ. Ол икки сөкүүндэ уһунуон. Өллүбүт диэбит киһиэхэ. Эһиннээ, дьэ.

«Баас» — гынна. Дөйө сыстым. Сыппыт сирбиттэн туран тахсыбытым кулгааҕым чуҥкунуур. Маклак кулгааҕын бүөлэммэтэх этэ. Контузия ылбыта. Хас да күн онон ыалдьан сыппыта. Ити дрону кытары бастакы көрсүһүүбүт этэ. Ол кэннэ күн ахсын көрсөр буолан үөрэнэн дьыалайдаабат буолан хаалбыппыт.

***

Уола, Арыйаан-Малыш барбытын кэннэ Валерий Нааратыгар сытынан кэбистэ. Уолаттар уот холбообуттарыгар батсаап группаларыгар киирэн солуннары көрөр.